ریسک و نقش آن در قراردادهای بیمه اشخاص

ریسک و بررسی نقش آن در قراردادهای بیمه اشخاص

ریسک نقطه مقابل شانس می‌باشد. موضوع ریسک و برآورد میزان آن، منبع محاسبه کلیه قراردادهای بیمه و خصوصا بیمه اشخاص است که بر حسب افزایش و کاهش بر سرنوشت قرارداد تاثیر می‌گذارد. بنابراین، ارزیابی میزان آن در قرارداد و تعیین حق بیمه مطابق آن بسیار حائز اهمیت است. در این مقاله به تبیین و تعریف انواع و آثار ریسک بر قراردادهای بیمه اشخاص می‌پردازیم.

بیمه با وجود ریسک معنا پیدا می‌کند و بدون آن، مفهومی نخواهد داشت. در صورت عدم وجود ریسک در جامعه، بیمه نیز وجود نخواهد داشت. ریسک یا خطر، دارای انواع و اشکال متفاوتی است ولی با توجه به تغییرات مختلف و به رغم متنوع بودن آن، نتیجه ثابتی دارد. اما به هر صورت می‌توان گفت ریسک نامطلوب، منفی و ناخوشایند است. بنابراین بیمه کردن شخص در برابر تقصیرات عمدی وی بعد از بستن قرارداد که جنبه‌ی ریسکی ندارند، باطل است و قانون نیز آن را مجاز نمی‌داند.
با توجه به متفاوت بودن ارزیابی ریسک در هر یک از بیمه‌های اشخاص، راه‌های تحصیل آن هم در هر یک متفاوت است. محاسبه حق بیمه در بیمه‌های عمر، مطابق جدول مرگ و میر صورت می‌گیرد و برای ریسکهای نرمال است. از این رو، بیمه‌گر بایستی در انتخاب ریسک دقت نماید تا بتواند انتخاب شایسته‌تری داشته باشد. با توجه به طولانی مدت بودن قرارداد بیمه‌ی عمر و این که انتخاب نیز تنها یک بار در آغاز قرارداد انجام میگیرد، بیمه‌گر باید در انتخاب ریسک دقت نماید. زیرا امکان تغییر وضعیت سلامت شخص بیمه شده و تشدید خطر وجود دارد.

انتخاب ریسک، خصوصا در بیمه‌های عمر ـ در صورت ممات (یعنی فوت شخص بیمه شده) بسیار حائز اهمیت است. زیرا ممکن است بیمه‌شده‌ای که نگران آینده خود می‌باشد، درصدد تهیه بیمه‌نامه برآمده باشد، در حالی که در بیمه‌های به شرط حیات، چنین چیزی امکان‌پذیر نخواهد بود. از این رو بیمه‌گر باید دقت نماید تا بیمه‌نامه‌هایی که ممکن است با قصدِ سوء و اغفال بیمه‌گر همراه باشند را صادر نکند.
علاوه بر بیمه‌گر، واسطه‌های بیمه (نمایندگان و کارگزاران) نیز بایستی در زمینه نحوه‌ی فروش و انتخاب ریسک در بیمه‌های عمر، آموزشهای لازم را دیده باشند تا بتوانند در ارزیابی ریسک اطلاعات کافی را به بیمه‌گر ارائه دهند.
ریسک، هم از لحاظ ذهنی (شخصیت اخلاقی و روحی داوطلب) و هم از لحاظ عینی (سلامت جسمی داوطلب) بررسی گردد.

مفهوم ریسک

مفهوم ریسک به نتیجه نامطبوع، ناخوشایند و البته زیان‌آورِ حادثه اشاره دارد. اصطلاح شانس در برابر ریسک (Risk) یا خطر قرار دارد، بنابراین مفهوم مقابل ریسک به عنصر خوب، مطلوب و سودآور حادثه اشاره دارد. ریسک و شانس، با عدم اطمینان و اتفاقی بودن همراه است؛ بدین معنا که نتیجه آینده و حوادث آن قابلیت پیشبینی ندارند. چنانچه بتوان نتیجه‌ی یک حادثه را از قبل پیش بینی نمود، صدور بیمه‌نامه برای چنین حادثه‌ای ممکن نیست و بدون مفهوم است. کارشناسان بیمه ریسک را به معنای «خطر» می‌دانند و از آن در جهت بیان دو مقصود استفاده می‌نمایند. یکی احتمال رخداد خسارت و دیگری احتمال رخداد حادثه یا عامل به وجود آورنده خسارت و در زبان اروپایی نیز برای بیان هر دو مفهوم فوق کاربرد دارد.
مفهوم ریسک مورد نظر بیمه، احتمال رخداد حادثه است. براساس این مفهوم، ریسک، پیشامدی تصادفی و احتمالی بوده که باعث ایجاد خسارت می‌شود.
در تعریف دیگری از ریسک عنوان گردیده که «خطر یا ریسک پیشامدی است که ممکن است در زمان کم و بیش دور و نزدیک رخ دهد و بتوان درجه‌ی احتمال وقوع آن را محاسبه کرد. از دیدگاه حقوقی، خطر، اتفاق یا پیشامد احتمالی است که زمان وقوع آن مشخص نباشد و محقق شدن آن وابسته به میل و اراده طرفین قرارداد بیمه، خصوصا بیمه‌گذار نباشد. گاهی اوقات نیز ممکن است منظور از مفهوم ریسک، خود عنوان خسارت و نه حادثه‌ی مسبب خسارت در نظر گرفته شود. در این تعبیر، ممکن است پیشامدی رخ داده باشد اما وقوع خسارت ناشی از آن مشکوک و تصادفی باشد. بنابراین به سبب وجود عنصر احتمال، دریافت پوشش بیمه‌ای امکان‌پذیر خواهد بود. همچنین در بعضی موارد ریسک به عنوان موضوع تضمین بیمه کاربرد دارد. در این تعبیر ریسک به بخشی از دارایی یا فعالیت جسمانی یک شخص گفته می‌شود و منظور از آن خطرات کلی وقوع حوادثی است که میتواند منجر به بروز خساراتی برای شخص گردد.

مشخصات ریسک

موضوع قرارداد بیمه، خطر یا ریسک محقق شدن یک حادثه‌ی زیان‌بار است. منظور از این زیان در بیمه‌های اموال فقط زیان مالی است و مطابق آن، ریسک موضوع بیمه ارزیابی می‌گردد. اما این مسئله در بیمه‌های اشخاص متفاوت است و بحثی از مال و خسارت مالی در آن مطرح نیست. مسئله، تمامیت جسمانی انسان است و همین مسئله بایستی بر پایه ریسکی که در هر فردی به طور جداگانه وجود دارد و همینطور بسته به نوع قرارداد، به طور دقیق ارزیابی شود.
لذا ریسک موضوع عقد خصوصیاتی دترد که در هر قرارداد باید به دقت مورد نظر قرار گیرد و چنانچه هر یک از این خصوصیت‌ها وجود نداشته باشد، بدون شک اعتبار قرارداد با تزلزل جدی مواجه خواهد شد.

اتفاقی بودن وقوع ریسک

با توجه به نامعلوم بودن زمان رخ دادن خطر در عقد بیمه پس از عقد قرارداد میان بیمه‌گذار و بیمه‌گر که التزام متعهد به آن زمان مربوط می‌شود، قرارداد برای طرفین روشن نمی‌باشد، بنابراین چنین عقدی را احتمالی می‌گویند. لذا از جمله ویژگی‌های ریسک موضوع قرارداد بیمه اتفاقی بودن آن است. از طرف دیگر، خطراتی که وقوع آن‌ها حتمی است، قابلیت بیمه شدن را ندارند. نخستین و مرسومترین مفهوم برداشتی ریسک در اجتماع، اتفاقی بودن آن است. بنابراین نمی‌توان خطراتی را که به طور قطعی رخ خواهند داد را بیمه کرد. برعکس این قضیه نیز صدق می‌کند. به همین ترتیب موضوعاتی که از نظر قواعد فیزیکی و حقوقی احتمال وقوع آن‌ها امکان‌پذیر نیست هم قابلیت بیمه شدن ندارند.
هرچند در توجیه این حالت ممکن است ایرادی مطرح گردد. در خصوص بیمه‌های عمر به ویژه در دو قالب، بیمه‌ی عمر به شرط حیات و بیمه‌ی عمر مختلط، «مرگ» موضوعی است که ممکن است در هر صورت اتفاق بیفتد و بی‌شک بروز این واقعه برای همه افراد، امری است به طور حتم به وقوع می‌پیوندد. پس چگونه می‌توان چنین مسئله‌ای را اتفاقی دانست و در گروه امور ریسکی قرار داد. در پاسخ به این ایراد مطرح شده باید گفت؛ هر چند وقوع مرگ حتمی است اما زمان وقوع آن نامعلوم است و همین مجهول بودن زمان، آن را در گروه امور اتفاقی قرار می‌دهد. به بیان دیگر، در بیمه‌های عمر، موضوع عقد «طول مدت عمر» میباشد که کاملاً نامشخص است؛ بدین معنا که زمان مرگ نامعلوم و مجهول شمرده می‌شود.

واقعی بودن ریسک

ریسک موضوع مورد بیمه باید وجود داشته باشد و همچنین آشکار و واقعی باشد. لذا در عصر حاضر بیمه کردن خود در مقابلر خطرات ناشی از موجودات خیالی، امری غیر منطقی است. در حقیقت چنانچه موضوع بیمه به شکلی واضح وجود داشته باشد اما ریسکی که برای آن بیمه نامه خریداری شده جنبه‌ی واقعی نداشته باشد، تخیلی محسوب می‌شود.
همچنین امور وهمی نیز قابلیت بیمه شدن ندارند. در واقع موضوعاتی را می‌توان بیمه کرد که در عالم واقعیت موجود بوده و همچنین در معرض ریسک قرار داشته باشند. لذا، هیچ پدری نمی‌تواند فرزند متولد نشده خود را بیمه نماید. بنابراین موضوعاتی قابلیت بیمه شدن را دارند که به گونه‌ای واقعی و ملموس با آن در ارتباط باشیم. لازم به ذکر است که در این جهت هر دو مسئله (موضوع بیمه و ریسک) باید به صورت واقعی، محسوس و منطقی باشند.
بنابراین هم موضوع بیمه و هم ریسکی که برای آن لحاظ می‌گردد باید ـ هر دوـ جنبهی واقعی داشته باشند. اگرچه ریسک اتفاقی است اما این اتفاقی بودن باید به لحاظ عقلی امکان و احتمال وقوع در این عالم را داشته باشد؛ بدین معنا که، عقل بتواند امکانِ احتمال وقوع آن مورد را بپذیرد.